محمود کاشغری یا به بیان کاملتر محمود بن حسین بن محمد کاشغری در سال ۱۰۰۸ میلادی (۳۸۰ هجری قمری) به دنیا آمد. عدهای زادگاه او را کاشغر میدانند، اما بسیاری نیز بر این عقیدهاند که وی خانزادهای است که در شهر بارسغان که امروزه در شهر قرقیزستان واقع شده است به دنیا آمده و سپس به کاشغر رفته است.
آنطور که نوشته شده است وی در جوانی به علت اینکه پدرش فرمانروا بود فنون رزمی و سوارکاری را در حد اعلای خود فرا گرفته اما سپس به علت عشقی که در دلش ایجاد شده بود به سیر و سفر و جمع آوری اطلاعات پرداخت تا کتابهای خود را بنویسد.
وی سپس به بغداد رفت. این دوره مصادف شده بود با قدرت روز افزون تورکها و زمان خلیفه عباسی ابولقاسم عبدالله بن محمد المقتدای بامرالله. به همین دلیل نیاز به آشنایی بیشتری با زبان و فرهنگ تورکها در بین حکومت وقت احساس شده بود. همین باعث شد که این کتاب بیشتر ارزش پیدا کند.
سال تالیف کتاب را بین سالهای ۴۶۶ و۴۷۰ حدس می زنند که تقریبا کاشغری در آن زمان حدود ۸۸ سال داشته است. به گفته خود کاشغری این کتاب چهار بار بازخوانی، تصحیح و بازنگری شده است تا کتاب بی نقصی نوشته شود.
وی سپس از بغداد به زاد بوم خود برگشته و در شهر کاشغر ساکن شده است و در سال ۱۱۰۵ میلادی در سن ۹۷ سالگی در گذشته است.
کاشغر و مزار کاشغری
مزار محمود کاشغری در شهر اوپال در نزدیکی کاشغر قرار گرفته است.کاشغر مرکز ایالت ترکستان چین و یکی از غربی ترین شهرهای چین است. این شهر مروارید جاده ابریشم نام داشته و یکی از قدیمی ترین شهرهای اسلامی چین است.
کاشغر شهری سرسبز و آباد است و رود «قیزیل سو» که از دامنه های «آلا داغ» سرچشمه میگیرد از میان این شهر میگذرد. این شهر تاکستانهای مشهوری دارد.
مزار کاشغری نه در خود کاشغر که در شهر اوپال قرار دارد. قبلاً در مورد مزار کاشغری حدس و گمانهایی زده میشد، اما بهطور رسمی تعدادی از باستانشناسان در اواخر سال ۱۹۸۲ توانستهاند مزار وی را در ۴۵ کیلومتری شهر اوپال کشف کنند. وقفیه این مکان نیز سپس پیدا و منتشر شد و از سال ۲۰۰۶ مزار کاشغری به موزه تبدیل شده است و همه ساله میزبان گردشگران بسیاری است.
دیوان لغات الترک
دیوان لغات ترک، در اصل لغت نامه دائره المعارفی برای یاد دادن زبان ترکی به اعراب و به زبان عربی است. در این اثر همچنین درباره تاریخ، فولکلور، میتولوژی، جغرافیا، مردم شناسی، طوائف و ادبیات ترکان پیش و پس از اسلام معلومات داده می شود و قواعد دستوری زبان ترکی و لهجهشناسی آن بررسی می گردد. نقشه رنگی مدور موجود در دیوان، نخستین نقشه جهان ترک است. محمود کاشغری و اثرش دیوان لغات ترک را بنیانگذار تورکولوژی و یا علم ترکی شناسی نامیدهاند.
بیشک دیوان لغات ترک در ردیف سنگ نوشتههای اورخون، یکی از مهمترین گنجینههای ادبی جهان تورک، ترکان آذربایجان جنوبی و دیگر نقاط ایران است. اما آذربایجانیها دلیل دیگری برای اعزاز و گرامیداشت این اثر گرانقدر دارند. زیرا آنها سهم و نقشی اساسی در حفظ این اثر و رساندن آن به روزگار ما داشتهاند. چرا که نسخه منحصر به فرد دیوان لغات ترک، تحفه آذربایجان و یا دقیقتر محمد ساوی از شهر ساوه آذربایجان جنوبی به جهان تورک و مدنیت می باشد.
این کتاب نخستین واژه نامه جهان و کتاب تورکی پژوهی و به صورت دانشنامه است. کاشغری در این کتاب مخزنی از واژگان تورکی تهیه کرده است که بر اساس قواعد صرف زبان عربی نوشته شده است. وی در این کتاب برای شرح کلمات از ضربالمثلها ، شعرهای حماسی فولکولر ملل تورک و همچنین مثالهایی از زندگی مردم بهره برده است. وی در این کتاب دو زبان عربی و تورکی را در مقابل هم قرار داده و به این ترتیب قدرت این دو زبان را مساوی دانسته و حتی اشاره کرده است :
«تورکی و عربی همچون دو اسب شرط بندی هستند».
نقشه توزیع اقوام ترک در دیوان کاشغری
این دانشنامه در هشت کتاب و هر کتاب در دو بخش و هر بخش بر اساس هنجارهای صرف زبان عربی سازه بندی شده و حاوی ۷۵۰۰ تکواژه ، ۲۹۰ ضرب المثل و ۲۲۰ قطعه شعر است.
خود کاشغری در مقدمه دیوان خود می نویسد :
«من شیوههای گویشی تیرههای ترک، ترکمن، اوغوز، چیگل، یغما، قیرغیز و سروده هایشان را فرا گرفتم، ضبط کردم و بهرهها بردم. بدانگونه که زبان هر تیره از آنان با بهترین اسلوبی در پیش من گرد آمد. من آن را به رساترین صورت نظم دادم و به آراستهترین ترتیب بیاراستم. به فضل الهی این کتاب را به عنوان یادگار جاویدان و اندوختهای ابدی تالیف کردم و دیوان لغاتالترک نام نهادم… من این کتاب را به سخنانی سرشار از حکمت، سجع، امثال، شعر، رجز و نثر بیاراستم و به ترتیب حروف، معجم ساختم. جهت آنکه خواهنده بتواند خواسته خود را در جای خود و جوینده جستهاش را در جایی که باید بیابد، هر کلمهای را در جای خود آوردم. ژرفایی آنها را معلوم ساختم و سختیهای آنها را هموار کردم…».
در کتاب برای باز نمودن دیدگاهها، دانش و جهان بینی ترکان، مثالها از اشعارشان آوردم. مثلها و سخنان حکمت آمیزشان را نیز که در فراخی و آسایش و شادمانی، با اندیشههایی والا بر زبان راندهاند، فراهم ساختم…. همراه با آن در کتاب کلمات بسیار مهمی گرد آوردم. بدینگونه، کتاب در پاکیزگی و شفافی به نهایت رسید و در زیبایی و لطافت به غایت برتری برفت.
«در این کار که دل بر آن دادهام، از خداوند مدد می جویم. هر گونه نیرو و توانایی ما از اوست و او ما را بسنده است و نیکوترین یاور ماست».
کاشغری در همین مقدمه به حدیثی از پیامبر اشاره میکند که به گفته خودش از دو نفر از پیشوایان بخارا و نیشابور شنیده است. وی مینوسید:
«سوگند یاد میکنم که من از یکی از امامان ثقه بخارا و نیز یکی از امامان اهل نیشابور شنیدم و هر دو با سلسله سند روایت کنند که پیامبر ما چون نشانههای رستاخیز و فتنه آخرالزمان و نیز خروج ترکان اوغوز را بیان داشت چنین فرمود: زبان ترکی را بیاموزید زیرا که آنان را فرمانروایی دراز آهنگ در پیش است.
اگر این حدیث صحیح باشد ـ بر عهده راویان آن ـ پس آموختن زبان ترکی کاری بس واجب است و اگر هم درست نباشد خرد اقتضا میکند که مردم فرا گیرند».
تنها نسخه موجود دیوان لغاتالترک به خط کاشغری نبوده بلکه به خط یک آذربایجانی اهل ساوه بنام «محمد بن ابی ابکر بن ابی الفتح الساوی» است. ناسخ خود را چنین معرفی می کند: «از نوشتن فارغ شدم بنده نیازمند به خدای تعالی محمد بن ابی بکر بن ابی الفتح الساوی ثم الدمشقی، عفا الله تعالی عنه». در واقع این نسخه منحصر به فرد دیوان لغاتالترک را که توسط محمد ساوی از شهر ساوه آذربایجان جنوبی استنساخ شده میبایست «نسخه آذربایجانی دیوان» نامید. این نسخه که تخمیناً بعد از گذشت دویست سال از تحریر کتاب در شهر دمشق سوریه نوشته شده اکنون در موزه ایاصوفیای استانبول در ترکیه نگهداری میشود.
نکته جالب در مورد این کتاب این است که تا مدتها اثری از این کتاب پیدا نشده بود تا اینکه مرحوم علی امیری آن را در راسته صرافها پیدا کرد. ماجرا بهطور خلاصه از این قرار است که علی امیری مثل همیشه به دوستی به نام برهان بیگ در این راسته سر می زده است. یک روز برهان بیگ به او میگوید یک نسخه خطی گرانقیمت برای فروش نزد من آوردهاند که مشتری ندارد. کتاب را به بنیاد دانش نشان دادهام و آنها قیمت آن را به یک سوم قیمت تعیین شده پیشنهاد کردهاند. علی امیری بعد از نگاه کردن به آن متوجه می شود که اثر گم شده بسیار با ارزشی را پیدا کرده است. ارزش کتاب سی لیر تعیین شده بود پول کتاب را پرداخت کرده و با عجله به منزل میرود تا اوراق آشفته دیوان را منظم کند و آن را مطالعه نماید. بعدها معلم رفعت این کتاب را از امیری به امانت میگیرد و آن را رونویسی و تصحیح می کند.
به این ترتیب افتخار نخستین نشر متن این کتاب نصیب مرحوم احمد رفعت، معروف به معلم رفعت گردید که وی آن را در سال ۱۳۳۵ هجری قمری در استانبول به چاپ رسانید.
سپس در سال ۱۹۲۸ مرحوم کارل بروکلمان این کتاب را به زبان آلمانی برگرداند. البته این ترجمه کامل نبود و تنها شامل ۷۹۹۳ تکواژ میشد. سپس این کتاب توسط عاطف قونیه ای و بعد از آن توسط بسیم آلاتای به ترکی استانبولی ترجمه شد. وی در واقع دو ترجمه معلم رفعت و عاطف قونیهای را که دارای اشکالات زیادی بودند، تصحیح کرد و کتاب او بی نقص تر از بقیه شد. در سال ۱۹۶۳ این کتاب به ترکی ازبکی نیز برگردانده شد صالح مطلب اوف با استفاده از ترجمه آلاتای این کتاب را در تاشکند منتشر کرد.
ترجمه انگلیسی دیوان نیز در سال ۱۹۸۵-۱۹۸۲ توسط دو تن از اساتید دانشگاه هاروارد به نامهای روبرت دنکوف و جیمز مککلی در سه مجلد به چاپ رسید.
در سال ۱۹۹۷ ترجمه این کتاب به زبان ترکی قزاقی نیز آماده چاپ شد. اصغر کرماشولی آگابایوف در شهر آلما آتی دست به ترجمه این کتاب زده و آن را در سه مجلد چاپ کرد.
بالاخره در سال ۱۳۸۴ شمسی این کتاب توسط دکتر حسین محمدزاده صدیق به فارسی ترجمه شده و در اختیار فارس زبانان قرار گرفت. در بعضی از مطالب این متن نیز از این کتاب کمک گرفته شده است.
یونسکو سال ٢٠٠٨ را – به پیشنهاد وزارت فرهنگ ترکیه- به نام محمود کاشغری زبانشناس مشهور ترک (اصلاْ از ترکان اویغورستان- ترکستان شرقی) نامگذاری کرده است.
منابع:
مجله آفتاب آذربایجان
عکس نقشه از دانشنامه اینترنتی ویکی پدیا
http://mandegar.ta